Wiele małżeństw wspólnie prowadzi firmy, które często są ich głównym źródłem utrzymania. Z czasem zdarza się jednak tak, iż planują rozwój i podejmują kluczowe dla działalności gospodarczej decyzje. Co dzieje się w sytuacji, gdy małżonkowie prowadzą własną działalność a mają dość wspólnego życia i postanawiają się rozwieść? Jak sprawiedliwie dokonać podziału firmy?
Podział majątku, w skład którego wchodzą udziały, rodzi określone problemy. Problemu z podziałem firmy nie ma, gdy małżonkowie mają podpisaną intercyzę. W razie rozwodu chroni ich ona przed długą i uciążliwą procedurą podziału majątku. Intercyzę można podpisać zarówno w momencie zawierania małżeństwa, jak i w trakcie jego trwania.
Sytuacja między małżonkami komplikuje się w momencie, gdy nie mają takiego dokumentu. Zarówno ten, kto jest wspólnikiem, jak i ten, kto nim nie jest, ma prawo żądać przekazania na swoją rzecz udziałów spółki. W przypadku zgodnego podziału nie będzie stanowiło to problemu, jednak sytuacja przedstawia się inaczej gdy każdy z małżonków chce uzyskać dla siebie całość. Decyzje w takiej sprawie nie należą do łatwych z uwagi na los spółki. Spór będzie rozstrzygał sąd. W sytuacji, gdy oboje małżonkowie mieli po 50 proc. udziałów a udziały te zostały nabyte w czasie trwania małżeństwa ze środków wspólnych, należą do obojga z nich. Kiedy zdecydują się na rozwód a następnie na podział majątku, zarówno 50 proc. jednego małżonka, jak i drugiego małżonka podlegać będzie podziałowi.
Jeśli przedsiębiorstwo powstało w trakcie trwania wspólności majątkowej (po ślubie albo po zawarciu stosownej umowy majątkowej małżeńskiej), wówczas całe przedsiębiorstwo wchodzi w skład majątku wspólnego. Jeśli przy prowadzeniu działalności gospodarczej przedsiębiorca wykorzystuje składniki swojego majątku osobistego (np. odziedziczoną lub nabytą przed ślubem nieruchomość), konieczne będzie odliczenie tych wartości od stanu przedsiębiorstwa. Warto pamiętać, że w sprawie o podział majątku wspólnego sąd dzieli wyłącznie aktywa, jednakże wysokość pasywów będzie uwzględniona przy dokonywaniu rozliczenia. Jeśli zatem prowadzona przez byłego małżonka działalność posiada znaczne długi, dokonywanie podziału tego składnika majątku jest w zasadzie niecelowe.
Postępowanie o podział majątku
Podstawowym ustrojem majątkowym jest wspólność majątkowa. Jeśli małżonkowie nie podejmą żadnej innej decyzji, to właśnie ten system będzie obowiązywał w ich małżeństwie. Wspólność majątkowa oznacza, iż – zgodnie z ogólną zasadą – wszystko, co małżonkowie nabędą w trakcie trwania małżeństwa, należy do majątku wspólnego małżonków. Od tej zasady istnieją określone w Kodeksie rodzinnym i opiekuńczym wyjątki, dotyczące np. przedmiotów pochodzących z darowizny lub spadku, które wchodzą w skład majątku odrębnego małżonka. Małżonkowie mogą również w formie umowy zawieranej przed notariuszem zadecydować o wprowadzeniu innego ustroju.
W przypadku rozdzielności majątkowej rozwód nie powoduje w zasadzie żadnych konsekwencji w sferze majątkowej byłych małżonków. Jeśli małżonkowie posiadali udziały w spółce prawa handlowego albo byli wspólnikami spółki cywilnej, orzeczenie rozwodu nie wpłynie na prowadzoną przez nich działalność. Postępowanie o podział majątku małżonków prowadzone jest przez sąd rejonowy miejsca położenia majątku w trybie nieprocesowym, co oznacza, iż zakończy się wydaniem postanowienia.
Podział majątku może odbyć się w różny sposób w zależności od rodzaju posiadanego majątku i stanowisk stron – sąd może postanowić m. in. o przyznaniu składników na własność jednego z małżonków i obowiązku spłaty drugiego z małżonków lub o sprzedaży i podziale uzyskanej w tej sposób kwoty. W wyniku podziału przedsiębiorstwa dopuszczalne jest, aby powstały dwie nowe, samodzielne firmy. Przedsiębiorstwo może również zostać w całości przyznane tylko jednemu z małżonków – jednak wówczas musi on spłacić drugiego małżonka.
Umowny podział majątku firmy
Jeżeli w postępowaniu rozwodowym majątek nie został podzielony, wówczas małżonkowie mogą dokonać podziału umownie bądź sądownie. Wybór zależy zazwyczaj od tego, w jakich stosunkach rozstają się małżonkowie. Podział umowny stosowany jest, gdy mąż i żona potrafią sami dojść do porozumienia i podzielić się majątkiem. W takim przypadku, jeżeli umowa nie stanowi inaczej, podział przedsiębiorstwa obejmie wszystko, co jest związane z jego działalnością. Umowa podziału musi być zawarta w formie pisemnej z notarialnie poświadczonymi podpisami. Gdy w skład firmy wchodzi nieruchomość, wymagana już będzie forma aktu notarialnego. Dokonanie podziału umownego możliwe jest tylko wtedy, gdy zapadł już wyrok rozwodowy.
Jeśli wartość przedsiębiorstwa, tak samo jak wartość innych składników majątku, będzie budziła spór pomiędzy stronami, sąd dopuści dowód z opinii biegłego, który wyceni przedsiębiorstwo i jego składniki, a także możliwy do uzyskania zysk.
Co w przypadku spółki cywilnej zawartej między małżonkami?
Podział przedsiębiorstwa wygląda inaczej, gdy prowadzone jest ono w formie spółki cywilnej. W takiej spółce przedmioty majątkowe, który zostały przez nią nabyte, nie wchodzą do majątku wspólnego i nie podlegają podziałowi. Dzieje się tak dlatego, że wszelkie prawa majątkowe wynikające z uczestnictwa w spółce cywilnej należą do majątku osobistego małżonka, który uczestniczy w tej spółce. Zysk wypłacony małżonkowi będącemu członkiem spółki będzie wchodził w skład majątku wspólnego. Dotyczy to także sytuacji, gdy oboje małżonkowie są wspólnikami nawet tej samej spółki cywilnej. W ten sposób ani orzeczenie rozwodu, ani podział majątku byłych małżonków nie wpłyną na stosunki majątkowe w spółce. Jeśli jednak małżonkowie są wspólnikami tej spółki, to ich rozwód może być uznany za ważną przyczynę uzasadniającą żądanie jednego z nich rozwiązania tej spółki przez sąd. W tej sytuacji wkład zwrócony po rozwiązaniu spółki wejdzie do wspólnego majątku i będzie podlegać podziałowi. W sytuacji gdy tylko jeden z byłych małżonków będący przedsiębiorcą jest wspólnikiem spółki cywilnej, współmałżonek, który nie jest przedsiębiorcą nie ma prawa do majątku spółki cywilnej.
Podziałowi podlegają jednakże wymagalne w chwili rozwodu wierzytelności oraz prawa majątkowe, przysługujące małżonkowi-wspólnikowi w czasie trwania spółki. Tymi prawami są przypadające małżonkowi-wspólnikowi zyski, wypłacone zaliczki na poczet zysku, wszelkie wymagalne wierzytelności przysługujące małżonkowi od spółki oraz majątek spółki uzyskany przez małżonka-wspólnika, o ile umowa spółki została rozwiązana przed ustaniem małżeństwa. Jeżeli małżonek-wspólnik pokrył wkład w spółce z majątku wspólnego, wówczas jest to traktowane jako nakład poczyniony z majątku wspólnego na majątek osobisty małżonka-wspólnika i powinien podlegać rozliczeniu przy podziale. Uznaje się jednak w praktyce, że zyski osiągane okresowo z udziału w spółce przeznaczane są na utrzymanie rodziny, a zatem nie ma postaw do rozliczania wkładu.