W momencie rozpadu małżeńskiego pożycia między małżonkami często pojawia się pytanie czy zdecydować się na rozwód czy też na separację. Przy wyborze, należy zdawać sobie sprawę z podstawowej różnicy dzielącej te dwie instytucje.
Skutkiem rozwodu jest definitywne ustanie małżeństwa, które po prostu przestaje istnieć. Po orzeczeniu przez sąd rozwodu, oboje byli małżonkowie mogą ponownie wziąć ślub. Separacja polega natomiast na uchyleniu przez sąd wspólnoty małżeńskiej, jednak bez prawa wstępowania przez małżonków w nowy związek małżeński. Kodeks rodzinny i opiekuńczy stanowi, że o separację można wystąpić do sądu w przypadku zupełnego rozkładu pożycia. Przesłanką rozwodu jest natomiast zupełny i trwały rozkład pożycia. Rozkład jest zupełny, gdy nie istnieje między małżonkami więź duchowa, fizyczna ani gospodarcza. Gdy jednak przy zupełnym braku więzi duchowej i fizycznej pozostały pewne elementy więzi gospodarczej, rozkład pożycia może być mimo to uznany za zupełny, jeśli utrzymanie elementów więzi gospodarczej (np. wspólnego mieszkania) wywołane zostało szczególnymi okolicznościami.
Przy separacji musi nastąpić jedynie zupełny rozkład pożycia małżeńskiego. Nie trzeba udowadniać, że jest on trwały. W związku z powyższym uzyskanie separacji sądowej jest mniej skomplikowane niż rozwodu. W przypadku wytoczenia powództwa o rozwiązania małżeństwa przez rozwód, jeżeli sąd po przeprowadzeniu postępowania dowodowego stwierdzi, że możliwa jest poprawa stosunków małżeńskich, wówczas sąd nie orzeknie o rozwodzie stron. W przypadku postępowaniu o stwierdzenie separacji stron w zupełności wystarczy wykazanie, że małżonków nie łączą już żadne więzi.
Małżonkowie nie muszą udowadniać, że rozkład pożycia ma charakter trwały. Należy również zwrócić uwagę na sytuacje w której jeden z małżonków żąda orzeczenia separacji, a drugi orzeczenia rozwodu, a żądanie rozwodu jest uzasadnione (tzn. nastąpił zupełny i trwały rozkład pożycia małżeńskiego) to wówczas sąd orzeka rozwód. Rozwód co do zasady nie jest dopuszczalny, jeżeli żąda go małżonek wyłącznie winny. Przy separacji takie ograniczenie nie występuje. Sąd orzeknie separację nawet jeżeli występuje o nią małżonek wyłącznie winny. Jeżeli jeden z małżonków żąda rozwodu a drugi separacji to sąd orzeknie rozwód, jeżeli jego żądanie będzie uzasadnione. Jednak jeżeli z jakiegoś powodu orzeczenie rozwodu będzie niedopuszczalne, sąd orzeknie wówczas separację (jeżeli jej żądanie będzie uzasadnione). W obu sytuacjach sąd w wyroku rozstrzyga o alimentach na rzecz drugiego małżonka, alimentach na dzieci, władzy rodzicielskiej, kontaktach z dzieckiem, sposobie korzystania ze wspólnego mieszkania, podziale mieszkania lub przyznaniu go jednemu z małżonków (ewentualnie eksmisji jednego z nich, gdy zachodzą odpowiednie przesłanki) oraz podziale majątku. Zarówno w przypadku rozwodu i separacji sąd zobowiązany jest wskazać, który z małżonków ponosi winę za rozkład pożycia. Sąd może od tego odstąpić jedynie na zgodne żądanie małżonków. Małżonek pragnący zakończyć związek przez rozwód musi skierować pozew do właściwego, według miejsca zamieszkania Sądu Okręgowego.
Opłata sądowa od pozwu w sprawie o rozwód wynosi 600 złotych. Jeżeli tylko jeden z małżonków wnosi o orzeczenie separacji, to opłata sądowa również wynosi 600 złotych. Jednak jeżeli separacja ma być orzeczona na zgodny wniosek małżonków opłata wyniesie wówczas jedynie 100 złotych. W przypadku zgodnego wniosku stron o separację, sąd orzeka w postępowaniu nieprocesowym, ale jest to tylko możliwe w sytuacji, gdy małżonkowie nie mają wspólnych małoletnich dzieci. Należy pamiętać, iż sąd nie orzeknie ani rozwodu, ani separacji nawet na zgodne żądanie stron, jeżeli byłoby to sprzeczne z dobrem małoletnich dzieci małżonków.
Separacja ze swojej istoty zakłada, że więzy między małżonkami nie zostają zerwane trwale. W związku z powyższym, małżonkowie pomimo orzeczenia separacji, w dalszym ciągu obowiązani są udzielać sobie wzajemnej pomocy. Dotyczy to zarówno pomocy materialnej, jak i wsparcia psychicznego, w tym także pomocy w trakcie choroby. W przypadku separacji małżeństwo nadal istnieje. Tym samym małżonkowie nie mogą zawrzeć nowych związków małżeńskich, ponieważ dopuściliby się przestępstwa bigamii. W przypadku rozwodu zawarcie nowego małżeństwa jest oczywiście możliwe.
Rozwód ma skutki nieodwracalne i małżeństwo przestaje istnieć. Separację można natomiast znieść na zgodny wniosek stron i wówczas małżeństwo „odżywa” w pełnej formie. Jeśli chodzi o kwestie formalne, to warto zauważyć, że zmiana nazwiska (powrotu do poprzedniego nazwiska) wchodzi w grę tylko w przypadku rozwodu. Przy separacji nie ma takiej możliwości. Podobieństwa w obu instytucjach możemy natomiast dopatrywać się m.in. w tym, że w obu przypadkach dochodzi do powstania ustroju rozdzielności majątkowej między małżonkami.
Zarówno w przypadku rozwodu i separacji małżonek zostaje wyłączony od dziedziczenia z ustawy po drugim małżonku. Jeśli strony mają natomiast małoletnie dzieci, to Sąd może orzekać o kwestii władzy rodzicielskiej zarówno w postępowaniu o rozwód, jak i separację np. ograniczając władzę rodzicielską jednego z rodziców. Kodeks rodzinny i opiekuńczy stwierdza, że: „orzeczenie separacji ma skutki takie jak rozwiązanie małżeństwa przez rozwód, chyba że ustawa stanowi inaczej”, a zatem jeśli jakaś różnica nie jest dokładnie wymieniona w przepisach, to wówczas należy przyjąć, że skutek separacji jest taki jak rozwodu.